ਜਲੰਧਰ: ਬਸੰਤ ਪੰਚਮੀ ਦਾ ਤਿਉਹਾਰ ਧਰਮ ਲਈ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਵੀਰ ਹਕੀਕਤ ਰਾਏ ਦੇ ਪ੍ਰਪੱਕ ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਲਈ ਵੀ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਵੀਰ ਹਕੀਕਤ ਰਾਏ ਦੇ ਨਾਲ ਉਨਾਂ ਦੀ ਪਤਨੀ ਲਕਸ਼ਮੀ ਦੇਵੀ ਵੀ ਸਤੀ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਨਾਲ ਹੀ ਇਹ ਘਟਨਾ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਵੀ ਅਹਿਸਾਸ ਕਰਵਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ – ਮੁਸਲਮਾਨ ਕੱਟੜਪੰਧੀ ਕਿਸ ਤਰਾਂ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਮਾਮੂਲੀ ਝਗੜੇ ਨੂੰ ਵੀ ਮਜ਼ਹਬੀ ਧਾਰਮਿਕ ਰੰਗ ਦੇ ਦਿੰਦੇ ਹਨ।
ਧਰਮਵੀਰ ਹਕੀਕਤ ਰਾਏ ਦਾ ਜਨਮ ਸੰਨ 1719 ਵਿੱਚ ਕੱਤਕ ਮਹੀਨੇ ਦੇ ਕ੍ਰਿਸ਼ਣ ਪੱਖ ਦੀ ਦਵਾਦਸ਼ੀ ਨੂੰ ਸਿਆਲਕੋਟ ( ਅੱਜ ਦੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ) ਵਿਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਨਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਲਾਲਾ ਭਾਗਮਲ ਖੱਤਰੀ ਇਕ ਧਨਵਾਨ ਵਪਾਰੀ ਸਨ। ਜਦੋਂ ਉਹ 13 ਸਾਲ ਦੇ ਸਨ ਤਾਂ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀ ਬਾਲ ਵਿਆਹ ਪਰੰਪਰਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਬਟਾਲੇ ਦੇ ਸ਼੍ਰੀ ਕਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਪੁੱਤਰੀ ਲਕਸ਼ਮੀ ਦੇਵੀ ਨਾਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।
ਹਕੀਕਤ ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਹੀ ਬਹੁਤ ਤੇਜ਼ ਬੁੱਧੀ ਦੇ ਮਾਲਕ ਸਨ। ਉਨਾਂ ਦੇ ਦਾਦਾ , ਮਾਂ ਅਤੇ ਇਕ ਪੰਡਤ ਜੀ ਉਨਾਂ ਨੂੰ ਧਰਮ ਗਰੰਥਾਂ ਅਤੇ ਹਿਸਾਬ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿੰਦੇ ਸਨ। ਭਾਈ ਬੁੱਧ ਸਿੰਘ ਵਟਾਲੀਏ ਦੀ ਸੰਗਤ ਤੋਂ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਕੁਰਬਾਨੀਆਂ ਭਰੇ ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਫਲਸਫੇ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ੀ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਸੀ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਪਾਰ ਲਈ ਫਾਰਸੀ ਜਾਨਣਾ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੀ ਇਸ ਲਈ ਉਨਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਨੇ ਹਕੀਕਤ ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਇੱਕ ਮਦਰਸੇ ਵਿੱਚ ਫਾਰਸੀ ਸਿੱਖਣ ਭੇਜਿਆ। ਆਪਣੀ ਤੇਜ਼ ਬੁੱਧੀ ਨਾਲ ਉੱਥੇ ਦੇ ਮੌਲਵੀ ਵੀ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਏ।
ਲੇਕਿਨ ਹਕੀਕਤ ਨੂੰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਹੱਤਤਾ ਮਿਲਣ ਕਾਰਨ ਹੋਰ ਮੁਸਲਮਾਨ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਉਨਾਂ ਨੂੰ ਈਰਖਾ ਕਰਨ ਲੱਗੇ। 1734 ਦੀ ਬਸੰਤ ਪੰਚਮੀ ਦਾ ਦਿਨ ਸੀ । ਸਾਰੇ ਬੱਚੇ ਮਦਰਸੇ ਵਿਚ ਸਨ । ਅਚਾਨਕ ਕੋਈ ਕੰਮ ਆ ਜਾਣ ਕਾਰਨ ਮੌਲਵੀ ਨੂੰ ਕਿਤੇ ਜਾਣਾ ਪੈ ਗਿਆ। ਮੌਲਵੀ ਦੇ ਜਾਣ ਮਗਰੋਂ ਬੱਚਿਆਂ ਵਿਚਾਲੇ ਵਿਵਾਦ ਹੋ ਗਿਆ । ਮੁਸਲਮਾਨ ਬੱਚੇ ਹਕੀਕਤ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਮਾਤਾ ਦੁਰਗਾ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਸਰਸਵਤੀ ਨੂੰ ਗਾਲਾਂ ਕੱਢਣ ਲੱਗੇ । ਇਸ ਉੱਤੇ ਹਕੀਕਤ ਨੇ ਕਿਹਾ ਮੇਰੇ ਲਈ ਤਾਂ ਫਾਤਿਮਾ ਅਤੇ ਆਇਸ਼ਾ ਵੀ ਦੁਰਗਾ ਅਤੇ ਸਰਸਵਤੀ ਦੇ ਸਮਾਨ ਹਨ। ਇਸ ਉੱਤੇ ਉਨਾਂ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬੱਚਿਆਂ ਨੇ ਮਾਮਲੇ ਨੂੰ ਦੁਸਰੀ ਰੰਗਤ ਦੇ ਦਿੱਤੀ। ਮੌਲਵੀ ਦੇ ਆਉਣ ਦੇ ਬਾਅਦ ਉਨਾਂ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬੱਚਿਆਂ ਨੇ ਮੌਲਵੀ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ – ਹਕੀਕਤ ਇਸਲਾਮ ਦੀ ਤੌਹੀਨ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਫਾਤਿਮਾ / ਆਇਸ਼ਾ ਨੂੰ ਗਾਲਾਂ ਕੱਢ ਰਿਹਾ ਹੈ।
ਮੌਲਵੀ ਉਨਾਂ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਕਾਜੀ ਦੇ ਕੋਲ ਗਿਆ । ਕਾਜੀ ਉਨਾਂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਨਵਾਬ ਸਫ਼ੇਦ ਖਾਨ ਦੇ ਕੋਲ ਗਿਆ । ਕਾਜੀ ਨੇ ਇਸਲਾਮ ਦੀ ਬੇਇੱਜ਼ਤੀ ਕਰਨ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਵਿਚ ਹਕੀਕਤ ਰਾਏ ਨੂੰ ਮੌਤ ਦੀ ਸਜਾ ਸੁਣਾਈ। ਲੇਕਿਨ ਨਾਲ ਹੀ ਇਹ ਵੀ ਕਿਹਾ ਕਿ ਜੇਕਰ ਹਕੀਕਤ ਰਾਏ ਇਸਲਾਮ ਕਬੂਲ ਕਰਕੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਣ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਮਾਫ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇਗਾ।
ਪਰ ਹਕੀਕਤ ਰਾਏ ਨੇ ਧਰਮ ਛੱਡਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਤਦ ਸਫ਼ੇਦ ਖਾਨ ਨੇ ਇਹ ਵੀ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਰੱਖਿਆ ਕਿ – ਜੇਕਰ ਉਹ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਣਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਜੀਵਨਦਾਨ ਵੀ ਮਿਲੇਗਾ ਅਤੇ ਉਹ ਆਪਣੀ ਇਕਲੋਤੀ ਧੀ ਦੁਸਤਰ ਨਾਲ ਨਿਕਾਹ ਵੀ ਕਰਵਾ ਦੇਵੇਗਾ। ਹਕੀਕਤ ਦੀ ਮਾਂ ਕੋਰਾ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤ ਹਕੀਕਤ ਨੂੰ ਮੌਤ ਦੇ ਮੂੰਹ ਵਿਚੋਂ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਣ ਜਾਣ ਨੂੰ ਕਿਹਾ।
ਪਰ ਮਹਿਜ਼ 14 ਸਾਲ ਦੇ ਬਾਲਕ ਵੀਰ ਹਕੀਕਤ ਰਾਏ ਦਾ ਜਵਾਬ ਸੀ ਕਿ – ਕੀ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਣ ਜਾਣ ਵਲੋਂ ਮੈਨੂੰ ਕਦੇ ਵੀ ਮੌਤ ਨਹੀਂ ਆਵੇਗੀ ? ਉਨਾਂ ਦੇ ਇਸ ਸਵਾਲ ਦਾ ਜਵਾਬ ਕਿਸੇ ਦੇ ਕੋਲ ਨਹੀ ਸੀ। ਤਦ ਕਾਜੀ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ 4 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਖੋਜੇ ਸ਼ਾਹ ਦੇ ਕੋਟ ਵਿੱਚ ਬਸੰਤ ਪੰਚਮੀ ਦੇ ਮੇਲੇ ਵਿਚ ਲਿਜਾਕੇ ਹਕੀਕਤ ਦਾ ਸਰ ਕੱਟ ਕੇ ਮੌਤ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਦੇਣ ਦਾ ਆਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ।
ਮੌਲਵੀਆਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਸੀ ਕਿ – ਮੇਲੇ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਮੌਤ ਸਾਹਮਣੇ ਵੇਖਕੇ ਹਕੀਕਤ ਜ਼ਰੂਰ ਹੀ ਇਸਲਾਮ ਕਬੂਲ ਕਰ ਲਵੇਗਾ, ਪਰ ਹਕੀਕਤ ਆਪਣੇ ਧਰਮ ਉੱਤੇ ਅਟੱਲ ਰਿਹਾ ਅਤੇ ਮੌਲਵੀਆਂ ਕੋਲੋਂ ਹੀ ਸਵਾਲ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ ਕਿ – ਕਿੰਨਾ ਕਮਜੋਰ ਹੈ ਤੁਹਾਡਾ ਧਰਮ ਜੋ ਅਜਿਹੇ ਖਤਰੇ ਵਿੱਚ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਉੱਤੇ ਮੌਲਵੀ ਹੋਰ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਨਰਾਜ ਹੋ ਗਏ।
ਸਫ਼ੇਦਖਾਨ ਨੇ ਫਿਰ ਕਿਹਾ ਕਿ – ਅਸੀ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦੇ ਕਿ ਤੁਹਾਡੀ ਜਾਨ ਜਾਵੇ, ਜੇਕਰ ਤੂੰ ਇਸਲਾਮ ਕਬੂਲ ਕਰ ਲਵੇਂ ਤਾਂ ਤੇਰੀ ਜਾਨ ਬਚ ਜਾਵੇਗੀ। ਇਸਦੇ ਇਲਾਵਾ ਅਸੀ ਆਪਣੀ ਧੀ ਦਾ ਨਿਕਾਹ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਕਰ ਦੇਵਾਂਗੇ ਜਿਸਦੇ ਨਾਲ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਤੂੰ ਵੀ ਨਬਾਬ ਬਣ ਸਕਦਾ ਹੈਂ। ਪਰ ਇਸ ਉੱਤੇ ਹਕੀਕਤ ਨੇ ਵਿਅੰਗਮਈ ਸਵਾਲ ਕੀਤਾ ਕਿ – ਧੀ ਦਾ ਸੌਦਾ ਕਰਕੇ ਧਰਮ ਤਬਦੀਲੀ ਕਰਾਉਂਦੇ ਹੋ?
ਤਦ ਕਾਜੀ ਨੇ ਜੱਲਾਦ ਨੂੰ ਤੁਰੰਤ ਹਕੀਕਤ ਦਾ ਸਿਰ ਕੱਟਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ। ਆਦੇਸ਼ ਮਿਲਦਿਆਂ ਹੀ ਜ਼ਲਾਦ ਨੇ ਹਕੀਕਤ ਦਾ ਸਿਰ ਕੱਟਕੇ ਉਨਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਸੈ ਦਿਨ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਰਾਵੀ ਦੇ ਕੰਢੇ ਉੱਤੇ ਹਕੀਕਤ ਦਾ ਅੰਤਮ ਸੰਸਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਹਕੀਕਤ ਦੀ ਇਸ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੀ ਖਬਰ ਜਦੋਂ ਉਨਾਂ ਦੀ ਸਹੁਰਾ-ਘਰ ਬਟਾਲਾ ਵਿਚ ਪਹੁੰਚੀ ਤਾਂ ਉੱਥੇ ਵੀ ਸੋਗ ਦੀ ਲਹਿਰ ਦੌਡ ਗਈ।
ਪਰ ਹਕੀਕਤ ਦੀ ਪਤਨੀ ਲਕਸ਼ਮੀ ਦੇਵੀ ਸ਼ਾਂਤ ਬਣੀ ਰਹੀ। ਉਨਾਂ ਨੇ ਪਤੀ ਦੇ ਜੁਦਾਈ ਵਿਚ ਆਤਮਦਾਹ ਕਰਕੇ ਪ੍ਰਾਣ ਤਿਆਗਣ ਦਾ ਨਿਸ਼ਚਾ ਕਰ ਲਿਆ। ਉਨਾਂ ਨੇ ਆਪ ਆਪਣੇ ਹੱਥੀਂ ਆਪਣੀ ਚਿਤਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਦਾ ਧਿਆਨ ਧਰ ਕੇ ਉਸ ਚਿਤਾ ਵਿਚ ਛਾਲ ਮਾਰ ਦਿੱਤੀ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਕੀਕਤ ਅਤੇ ਉਨਾਂ ਦੀ ਪਤਨੀ ਲਕਸ਼ਮੀ ਧਰਮ ਦੀ ਖਾਤਰ ਕੁਰਬਾਨੀ ਹੋ ਗਏ।
ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਜਦੋਂ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਰਾਜ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਉਨਾਂ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਰਾਵੀ ਦੇ ਕੰਢੇ ਵੀਰ ਹਕੀਕਤ ਰਾਏ ਦੀ ਸਮਾਧ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਕਰਵਾਈ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਬਟਾਲਾ ਵਿਚ ਵੀ ਦੇਵੀ ਲਕਸ਼ਮੀ ਦੀ ਸਮਾਧੀ ਬਣਵਾਈ। ਹਰ ਇੱਕ ਬਸੰਤ ਪੰਚਮੀ ਉੱਤੇ ਉਨਾਂ ਧਰਮਵੀਰਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਮੇਲਾ ਲਗਾਇਆ ਜਾਣ ਲੱਗਾ। ਦੇਸ਼ ਦੀ ਵੰਡ ਦੇ ਬਾਅਦ ਹਕੀਕਤ ਰਾਏ ਦੀ ਸਮਾਧੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਰਹਿ ਗਈ।
ਲਕਸ਼ਮੀ ਦੇਵੀ ਦੀ ਸਮਾਧੀ ਉੱਤੇ ਅੱਜ ਵੀ ਬਸੰਤ ਪੰਚਮੀ ਉੱਤੇ ਹਰ ਸਾਲ ਭਾਰੀ ਮੇਲਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਧਰਮਵੀਰ ਜੋੜੇ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਾਲ 1782 ਵਿਚ ਅਗਰ ਸਿੰਘ ਨਾਮ ਦੇ ਇੱਕ ਕਵੀ ਨੇ ਬਾਲਕ ਹਕੀਕਤ ਰਾਏ ਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ ਗੀਤ ਲਿਖਿਆ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਬਾਲਕ ਹਕੀਕਤ ਰਾਏ ਲਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸ਼ਰਧਾ ਸੀ।
ਵੀਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਦਹਾਕੇ ( 1905 – 10 ) ਵਿੱਚ , ਕੁੱਝ ਬੰਗਾਲੀ ਲੇਖਕਾਂ ਨੇ ਲੇਖਾਂ ਮਾਧਿਅਮ ਨਾਲ ਹਕੀਕਤ ਰਾਏ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਗਾਥਾ ਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਪਿਆਰਾ ਬਣਾਇਆ। ਆਰੀਆ ਸਮਾਜ, ਨੇ ਹਕੀਕਤ ਰਾਏ ਦੇ ਧਰਮ ਪ੍ਰਤੀ ਸਮਰਪਣ ਨੂੰ ਦਿਖਾਉਂਦਾ ਹੋਇਆ ਇੱਕ ਡਰਾਮਾ ਧਰਮਵੀਰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਗਾਥਾ ਦੀਆਂ ਛਪੀਆਂ ਕਾਪੀਆਂ ਮੁਫ਼ਤ ਵੰਡਵਾਈਆਂ ਗਈਆਂ। ਇਸ ਮਹਾਨ ਧਰਮ ਯੋਧੇ ਬਾਲਕ ਵੀਰ ਹਕੀਕਤ ਰਾਏ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਧਰਮ ਪਤਨੀ ਲਕਸ਼ਮੀ ਦੇਵੀ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ ਬਟਾਲਾ ਵਿਖੇ ਬਣੀਆਂ ਯਾਦਗਾਰਾਂ ਵਿਖੇ ਬਸੰਤ ਪੰਚਮੀ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਜੋੜਮੇਲਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਜੋ ਇਸ ਵਾਰ 30 ਜਨਵਰੀ ਨੂੰ ਹੈ ।